De aanhoudende stress is funest voor hun ontwikkeling.’
Onlangs zijn drie ‘gewortelde kinderen’ samen met hun moeder uitgezet. Na een procedure van negen jaar kregen het gezin uiteindelijk geen asielstatus, omdat ze niet aan de voorwaarden zouden voldoen. Maar zo’n langdurig verblijf kan op zich een reden zijn om ze niet uit te zetten: uit wetenschappelijk onderzoek blijkt namelijk dat dit zeer schadelijk is. Hoe schadelijk, dat vertelt dr. Elianne Zijlstra, universitair hoofddocent pedagogiek en onderwijskunde van de Rijksuniversiteit Groningen. Zij leidt daar het Onderzoeks- en Expertisecentrum voor Kinderen en Vreemdelingenrecht.
Op donderdag 22 mei werden de kinderen Rejoice (7), Sarah (11) en Isaac (16) samen met hun moeder Lydia op het vliegtuig naar Nigeria gezet, ze kwamen volgens de IND niet in aanmerking voor de asielstatus. Hun procedure duurde maar liefst negen jaar – bepaald geen uitzondering. Sarah heeft dus geen herinneringen aan haar geboorteland, Rejoice is in Nederland geboren.
Wat een uitzetting doet met kinderen die zo lang in Nederland hebben gewoond weten we. Het blijkt onder meer uit onderzoek naar het uitzetten van kinderen uit gezinnen die aan het begin van deze eeuw Armenië ontvluchtten. Zijlstra heeft hier met collega’s aan gewerkt.
Negatieve gevolgen
‘Allereerst hebben ze doorgaans lange tijd in een AZC doorgebracht’, vertelt Zijlstra. ‘Die vorm van opvang is voor kinderen zeer risicovol.’ Voor een gezonde ontwikkeling hebben kinderen stabiliteit nodig, maar die is er niet. ‘Ze verhuizen vaak en leven jarenlang in onzekerheid. De aanhoudende stress die dat oplevert is funest voor hun ontwikkeling.’ Daarbij komen zaken als een gebrek aan privacy, of goed onderwijs. En de ouders hebben doorgaans zelf ook allerlei problemen door de vlucht.
Zijlstra: ‘Kinderen passen zich voortdurend aan, maar leggen daardoor de druk bij zichzelf.’ Ze zijn zo bang om fouten te maken die negatieve gevolgen kunnen hebben voor hun aanvraag, dat ze geen kind meer kunnen zijn. Vooral voor adolescenten is dit schadelijk. ‘Die leeftijdsgroep moet kunnen experimenteren, de grenzen opzoeken, en zo een eigen identiteit opbouwen. Dat lukt niet in voortdurende onzekerheid en ontoereikende levensomstandigheden.’
Nederlandse normen en waarden
De gezinnen zitten vaak jarenlang in AZC’s, voordat ze weten of ze mogen blijven. En als dat niet zo is volgt uitzetting. ‘Die uitzetting zelf is traumatisch’, aldus Zijlstra. ‘Je weet dat je terug moet, maar het gebeurt onaangekondigd.’ Er rijdt ’s morgen vroeg een busje voor, en de gezinsleden krijgen kort de tijd om wat spullen in te pakken. ‘Ook gebeurt het dat gezinsleden van elkaar worden gescheiden, zonder dat ze te horen krijgen wanneer ze elkaar weer zien’, weet Zijlstra. Ze worden vervolgens tot aan uitzetting in vreemdelingendetentie vastgezet. ‘Dan zijn ze opgesloten, dat levert veel emoties en boosheid op.’
Na uitzetting wordt het niet echt beter. ‘Kinderen die hier zijn opgegroeid spreken de taal van hun land niet of nauwelijks. En er is doorgaans geen passend onderwijs voor hen.’ Ook zijn kinderen gewend geraakt aan de Nederlandse normen en waarden, die in het land van herkomst heel anders zijn. Ook zijn er zorgen over onderdak en middelen voor bestaan.
De overheid heeft in 2019 erkend dat gewortelde kinderen, die opgegroeid zijn in Nederland, een belang hebben om niet te worden teruggestuurd. Daarom kwam er een eenmalig kinderpardon en zouden de procedures korter worden, maar dat is niet gebeurd. En dus ontstond er een nieuwe groep gewortelde kinderen, momenteel zo’n vierhonderd.
Politieke wil
Maar hoe weeg je het belang van het kind tegen dat van de overheid, bijvoorbeeld om migratie te reguleren? Een probleem in de Nederlandse asielprocedure is dat dit feitelijk niet gebeurt, terwijl dat volgens het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties wel zou moeten. Zijlstra: ‘In Nederland is er geen individuele afweging tussen de belangen van het kind en het belang van de overheid,.’ Officieel stelt de Nederlandse overheid dat deze kinderrechten in de hele procedure zijn verwerkt. ‘Maar de IND weegt het belang van de kinderen nauwelijks mee, en ook bij de Raad van State, die rechterlijke uitspraken kan toetsen, is er weinig oog voor. Er wordt strikt juridisch naar dat verdrag gekeken.’
Hoe je precies de rechten van asielkinderen en de rechten van de staat moet afwegen is niet of nauwelijks besproken in ons land. ‘Met zo’n gesprek zou je de situatie van gewortelde kinderen kunnen oplossen. Maar daar is politieke wil voor nodig, en die ontbreekt. Daarom is het belangrijk dat maatschappelijke organisaties en kerken opstaan en laten zien hoe nijpend de situatie is.’
Angst, depressie en psychosomatische klachten
Ten slotte stopt voor de Nederlandse overheid de verantwoordelijkheid voor kinderen bij de grens. Daardoor eindigden destijds Armeense kinderen zonder huisvesting of bestaansmiddelen, en strandden Lydia en haar kinderen in Lagos, ver van het gebied waar ze vandaan kwamen. Ook daar moest een maatschappelijke organisatie (Childsupporto) een crowdfunding opzetten om dit gezin te helpen overleven.
Gedwongen terugkeer na langdurig verblijf in de asielketen ontneemt deze kinderen de veiligheid van hun bestaan, doordat alles wat hen vertrouwd is wordt afgebroken. Dit verhoogt de stress waaronder de kinderen zich moeten aanpassen aan een land waar ze geen vrienden of ander sociaal vangnet hebben, met andere normen, waarden, omgangsvormen en een ander onderwijssysteem. Dat alles in een taal die ze vaak onvoldoende beheersen.
Eerder onderzoek van Zijlstra en haar collega’s liet zien dat zij daardoor een grotere kans hebben op ontwikkelingsproblemen als angst, depressie en psychosomatische klachten. Een rapport over het terugsturen van gewortelde kinderen concludeert dan ook: Naarmate een kind langer in het gastland is, ouder is, meer cultuurwisselingen heeft meegemaakt, een slechtere conditie heeft, ouders in slechtere conditie zijn en de leefomstandigheden in het land van herkomst slechter zijn, bestaat er meer risico op schade in de ontwikkeling van de kinderen bij uitzetting. Na vijf jaar verblijf van kinderen in het gastland is de kans op schade bij uitzetting onaanvaardbaar hoog.
Elianne Zijlstra
